Nguyễn Gia: Một dòng họ "Danh Khoa Thế Mĩ" đất Thăng Long

Trải qua 1010 năm Văn hiến Thăng Long - Hà Nội, dòng họ Nguyễn Gia ở làng cổ Triều Khúc (Thanh Trì - Hà Nội) từ xa xưa đã nổi hương danh là dòng họ Khoa Bảng với 3 Tiến sỹ "trực hệ đồng triều" là cụ Nguyễn Trung, Nguyễn Nghiễm và Nguyễn Gia Du, cùng 12 vị liệt Tổ của dòng họ đỗ đạt cao được nhân dân tôn thờ là "Danh khoa thế mỹ", được sử thần Ngô Sĩ Liên đánh giá là "điều hiếm có trong lịch sử".

Các nguồn sử liệu chép rằng, năm Canh Tuất (1370), cụ Nguyễn Phúc Vĩnh ở làng Đồng Dương (xã Đồng Mai, huyện Thanh Oai, phủ Ứng Thiên, trấn Sơn Nam Thượng) xuất thân từ nghiệp bần nho nhưng giữ lễ tiết gia giáo đã đỗ Hoành Từ và ra làm quan dưới thời vua Trần Nghệ Tông. Cụ Nguyễn Phúc Vĩnh là Đệ Nhất Tổ của các chi họ Nguyễn hiện đang sinh sống tại nhiều nơi như: Đồng Dương (Đồng Mai, Hà Đông), Triều Khúc, Tả Thanh Oai (Thanh Trì), Quảng Bị (Chương Mỹ) và nhiều nơi khác. Kể từ đây, các cụ bắt đầu thiên di ra làng Triều Khúc (Tân Triều - Thanh Trì) lập nghiệp và lập ra chi phái Nguyễn Gia.

Hậu duệ của cụ Nguyễn Phúc Vĩnh có Nguyễn Tướng công, húy là Hoạt, hiệu là Ngư Ẩn Tiên sinh thiên di từ làng Đồng Dương (Đồng Mai, Thanh Oai) ra làng Triều Khúc lập nghiệp và phát khoa bảng liên tiếp ba đời.

Sau khi ngụ lại làng Triều Khúc đến đời thứ tư có cụ Nguyễn Trung đỗ Đệ Tam Giáp, đồng Tiến sỹ xuất thân khoa Nhâm Thìn, niên hiệu Hồng Đức thứ 3 (1472), đời vua Lê Thánh Tông. Năm 1483 cụ được cử đi sứ nhà Minh, năm 1508 cụ được cử làm Hiến sát sứ Thanh Hoa. Cụ làm đến chức Lễ bộ Thượng thư, nhập thị Kinh diên, kiêm trưởng Hàn lâm viện Sự.

Đời thứ 5 của Chi tộc Nguyễn Gia có cụ Nguyễn Nghiễm là con cụ Nguyễn Trung khi mới 22 tuổi đã đỗ Đệ tam Giáp, đồng Tiến sỹ xuất thân khoa Quý Sửu, niên hiệu Hồng Đức thứ 24, đời vua Lê Thánh Tông (1493). Cụ giữ chức Lễ bộ Tả Thị Lang, Thừa tướng.

Đặc biệt vào đời thứ 6 có cụ Nguyễn Gia Du là con cụ Nguyễn Nghiễm - Thiếu niên Đăng khoa đỗ Đệ Tam Giáp đồng Tiến sỹ xuất thân khoa Ất Sửu, niên hiệu Đoan Khánh thứ 1 (1505) đời vua Lê Uy Mục, làm quan đến Phủ Doãn Phủ Phụng Thiên. Lúc đương thời khi đang làm quan thấy cảnh xã hội nhiễu loan, cụ đã cáo quan dong duổi khắp thiên hạ hành nghề dạy học và bốc thuốc cứu muôn dân trăm họ. Một ngày nọ, cụ đến làng Kim Bí, huyện Tiên Phong, phủ Thanh Oai (nay là huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội) để bốc thuốc cứu người thấy nơi đây phong cảnh hữu tình, con người sống hiền hòa nhân hậu, cụ đã ở lại đây dạy học và bốc thuốc chữa bệnh cho nhân dân. Trong số học trò của cụ có nhiều người đỗ đạt thành danh góp sức dựng xây quê hương phồn thịnh. Để ghi nhận công lao của cụ, nhân dân địa phương đã dựng ngôi Đình Đoài thờ cụ nơi chính điện và suy tôn làm Thành Hoàng Làng.

Với làng Triều Khúc, Tiến sỹ Nguyễn Gia Du không chỉ là người đỗ Tiến sỹ nho học đầu tiên của làng mà còn nổi danh là vị quan thanh liêm, trọng nhân đức, mến hiền tài nên sau khi mất cụ được nhân dân tôn thờ phối hưởng tại bên tả đình làng Triều Khúc để tri ân công đức cho hậu thế đời đời thờ phụng. Với dòng họ Nguyễn Gia ở Triều Khúc cụ Nguyễn Gia Du là Thủy Tổ khảo Nguyễn Gia Tộc.

Nguyễn Gia Phả Ký còn ghi danh thơm 12 vị liệt Tổ của dòng họ Nguyễn Gia xuất thân từ Triều Khúc đã đỗ đạt cao, làm nên sự nghiệp lớn qua nhiều thời đại: Cụ Nguyễn Chỉ, nguyên quán Triều Khúc, định cư Tả Thanh Oai đỗ Tiến sỹ năm Quý Hợi (1453); Cụ Nguyễn Hồ, nguyên quán từ Triều Khúc, định cư ở Tả Thanh Oai, đỗ Hoành năm 1480; Cụ Nguyễn Giác, nguyên quán Tả Thanh Oai, định cư Thắng lãm, đỗ Bảng Nhãn năm 1484; Cụ Nguyễn Tông Trình, nguyên quán Tả Thanh Oai, đỗ Tiến sỹ năm 1754; Cụ Nguyễn Lãng, nguyên quán Tả Thanh Oai, có công phù Lê diệt Mạc năm 1548 - 1553, tước phong Xuân Đài Hầu được phong đất ở Quảng Bị; Cụ Nguyễn Văn Giáp, nguyên quán Tả Thanh Oai, đỗ cử nhân năm 1864, một thủ lĩnh xuất sắc của phong trào Cần Vương chống Pháp, được thờ tại di tích Quốc Gia Tiên Động, Cẩm Khê, Phú Thọ...

Tiếp nối những truyền thống tốt đẹp của ông cha, đời nào dòng họ Nguyễn Gia (Triều Khúc) cũng có người đỗ đạt cao và trở thành những người có ích cộng đồng, xã hội, góp phần cùng các dòng họ khác tạo nên sự phồn vinh, thịnh vượng và trường tồn cho dân tộc. Cùng với Nhà thờ các vị Tiến sỹ dòng họ Nguyễn Gia là hệ thống các tổ đường, văn bia, văn tự, lăng mộ thờ liệt tổ liệt tông Nguyễn Gia chi phái đã gìn giữ và phát huy những truyền thống gia tông, thượng tôn xã tắc, bồi tụ linh khí giang sơn, hướng tới tầm cao văn hóa, khẳng định bản lĩnh trí tuệ, lưu danh thơm muôn thủa cùng vạn thế trường tồn:

“Báo quốc kiên trung hiển thanh danh

Tề gia nhân đức lưu sự nghiệp”.

Với những giá trị nhiều mặt về nhân vật lịch sử; giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, ngày 18/9/2020, UBND Thành phố Hà Nội đã ban hành Quyết định số 4243/QĐ - UBND công nhận Nhà thờ các vị Tiến sỹ dòng họ Nguyễn Gia (Triều Khúc, Thanh Trì, Hà Nội) là Di tích Lịch sử Lưu niệm Danh nhân./.